پاتوق

این تبادلات كه از دربار شاه‌عباس اول (حكومت) آغاز شده بود در دوره قاجار شدت گرفت.

با این حال اگر هدف از ارتباط با غرب در دوره صفوی استفاده از دستاوردها و به سود دو كشور بود، در دوره قاجار بیشتر جنبه تفریحی و تشریفاتی داشت و تنها باعث ورود مظاهر مدرنیته به ایران گردید؛ مظاهری كه از بنیان تهی بودند و تنها با دیده متعجب تحسین ناظران ایرانی نگریسته شدند.

سال‌ها طول كشید تا افرادی بتوانند ریشه‌‌های فكری جامعه‌مدنی مدرن را دریابند و آن را به شكل از هم گسیخته و دست و پا شكسته به ایران وارد كنند.

شاید عباس میرزا، نايب‌السلطنه فتحعلی‌شاه (حكومت)، نخستین كسی بود كه به نیاز درك بنیان فكری، تجربیات و دستاوردهای تكنیكی و نظامی غرب پی برد. گسیل كردن دانشجویان ایرانی به روسیه و انگلیس و واردات بسیاری از صنایع غربی به تبریز نشانی از این تفكر پیشرو برای بهره گیری از تجارب ممالك دیگر است ؛ این در حالی كه فتحعلی‌شاه در پایتخت در رویای حكومت افسانه ای هزار و یك شبی خود بود و از حال و آینده كشور و كشورداری بی خبر. یكی از محصولات تلاش‌‌های عباس میرزا ورود صنعت چاپ به ایران بود.

اولین چاپخانه سربی در ایران در شهر تبریز داير گردید و نخستین كتابی كه توسط این چاپخانه منتشر شد رساله جهادیه تألیف میرزا عیسی قائم‌مقام اول (۱۱۶۷‌‌ـ‌۱۲۳۷؟ق‌.) بود.

این كتاب سال 1233 ق. توسط محمدعلی بن محمدحسین آشتیانی به چاپ رسیده است.

در ترقیمه كتاب چنین آمده است: قد تم‌ الكتاب‌‌الجهادیه علی ید اضعف العباد محمدعلی بن حاجی محمدحسین الاشتیانی المأمور بعمل الطبع من الدوله العلیه القاجاریه فی دارالانطباع الواقعه فی بلده تبریز بتاریخ خمس و عشرین شهر رمضان المبارك سنه ۱۲۳۳ هجریه.

این رساله بعد از حمله روس‌ها به ایران در زمان فتحعلی‌شاه و ولیعهدی عباس میرزا توسط قائم‌مقام فراهانی وزیر نوشته شده و شامل فتاوی روحانیون درباره جهاد با روس (جنگ دوم روس و ایران) است.

در كتاب تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران تألیف حسین میرزای گلپایگانی (تهران: گلشن، 1375: 11) چنین نوشته شده است: اولین كتاب یا رساله‌ای كه در چاپخانه میرزا زین‌العابدین تبریزی به چاپ رسیده است فتح‌نامه نام داشت و آن را میرزا عیسی قائم‌مقام فراهانی نوشته بود.

این كتاب از جنگی سخن می‌گوید كه در سال ۱۲۲۷ ق. میان دولت‌‌های ایران و روس روی داد و بالاخره هم با صلح‌نامه گلستان به پایان رسید.

او از رساله جهادیه به عنوان دومین كتاب یاد می‌كند. مجتبی مینوی در مقاله «اولین كاروان معرفت» (یغما، ش هشتم، س ششم، ۱۳۳۲، ۳۱۵‌‌ـ‌۳۱۶) می‌نویسد: نمی‌دانم كه رساله جهادیه همان فتح‌نامه است یا كتاب دیگری می‌باشد.

میرزا محمدعلی‌خان تربیت در مقاله «تاریخ مطبعه و مطبوعات ایران» (تعلیم و تربیت، ش یازدهم، س چهارم، ۱۳۱۳، ۶۵۹) می‌نویسد میرزا عیسی قائم‌مقام بزرگ كه در تاریخ ۱۲۳۸ ق. در تبریز مرحوم شده است دو رساله كوچك و بزرگ دارد كه در آن تواریخ راجع به جهاد تألیف فرموده‌اند.

مقصود تربیت از دو رساله شاید همان دو نسخه رساله جهادیه باشد كه در دو تاریخ ۱۲۳۳ و ۱۲۳۴ قمری به چاپ رسیده است.

در فهرست الذریعه و خانبابا مشار از هر دو رساله فتح‌نامه و جهادیه نام برده شده است. با این حال به نظر می‌رسد كتاب فتح‌نامه و رساله جهادیه یكی است، چرا كه در آن دوره وانفسای جنگ و شكست از روسیه فتحی واقع نشده بود كه فتح‌نامه‌ای تألیف شود.

كتاب در ۸۶ صفحه به چاپ رسیده و ابعاد آن 152× 208 میلی‌متر است. همچنین متن كتاب در جدول، در 13 سطر و ابعاد 100×145 میلی متر نوشته شده است.

زیر بعضی سطور خط كشی و در برخی موارد كلماتی با شنگرف اضافه و در صفحات ۳، ۵، ۲۳، ۲۵ و ۲۷ نام‌های فتحعلی‌شاه و شاهزاده عباس میرزا به آب زر نوشته شده است. كتاب شماره صفحه یا برگ ندارد و دارای راده است.

چاپچی این كتاب محمدعلی بن‌حاجی محمدحسین آشتیانی است كه بسیاری، از جمله شهلا بابازاده در كتاب خود با عنوان تاریخ چاپ در ایران (تهران: طهوری، 1378)، او را از شاگردان میرزا زین‌العابدین تبریزی دانسته‌اند.

با این حال باید دانست كه تا سال 1234 ق. یعنی مصادف با چاپ دومین كتاب چاپی ایران ـ كه باز هم رساله جهادیه میرزا قائم‌مقام بود ـ نامی از میرزا زین‌العابدین تبریزی در میان نیست.

او رساله جهادیه 1234 ق. را منتشر می كند و بعد به دستور فتحعلی‌شاه به تهران كوچ كرد و با حمایت مالی منوچهر خان گرجی، ملقب به معتمدالدوله ، چاپخانه چاپ سربی تهران را پایه‌ریزی كرد. شاگردان او از جمله عبدالكریم، رستم علی و محمدعلی طهرانی توانستند راه او را در تهران ادامه دهند.

شاگرد دیگر او، عبدالرزاق اصفهانی نیز با حمایت معتمدالدوله چاپخانه‌ای در اصفهان و همدان تاسیس كرد. آخرین تولیدات شناسایی شده چاپخانه تبریز بوستان سعدی به سال 1246ق. چاپخانه‌‌های تهران طوفان البكاء به سال 1275 ق. و چاپخانه اصفهان محرق القلوب به سال 48‌‌ـ‌1247 ق. است.

پس از این، دوران چاپ سربی در ایران پایان می یابد و برای چندین دهه چاپ سنگی به تنها شیوه چاپ در ایران تبدیل می شود.

دلایل مختلفی باعث از رونق افتادن چاپ كتاب به شیوه سربی در ایران شد. نخست، ایرانیان كه سالیان سال با خطوط پر پیچ و خم نسخه‌‌های خطی محشور بودند، چندان علاقه ای به خطوط منظم نسخ در كتاب‌‌های چاپ سربی نشان ندادند.

دوم، محدودیت‌‌های تكنیكی كه باعث سختی كار و عدم استفاده از تزیینات و تصاویر در كتاب‌ها می‌شد سبب توجه بیشتر به چاپ سنگی شد. چاپچیان تلاش‌‌هایی برای استفاده از تصویر در كتاب‌‌های چاپ سربی انجام دادند.

نخستین كتاب مصور چاپ سربی مختارنامه است كه سال 1261 ق. به چاپ رسید. تصاویر این كتاب به شیوه گراوور چوبی چاپ شده‌اند.

چند طوفان البكاء مصور نیز به شیوه چاپ سربی طبع شد كه تصاویر چاپ سنگی داشت. كتاب‌‌های سربی بعد از چاپ متن به چاپخانه سنگی منتقل می‌شدند تا مابقی فرآیند چاپ در آنجا انجام شود. این دشواری‌ها منسوخ شدن چاپ سربی از سال 1275 ق. در ایران را در پی داشت.

چاپ سنگی در ایران بسیار پیشتر كار خود را آغاز كرده بود. باز هم با حمایت عباس میرزا اولین چاپخانه چاپ سنگی در تبریز احداث شد.

گرچه درباره اولین كسی كه چاپ سنگی را به ایران وارد كرد اختلاف نظر وجود دارد و «شگلووا» نام فردی به نام الله‌وردی، از فرستادگان عباس میرزا ذكر می كند كه حدود سال 1237 ق. در تفلیس به فراگیری صنعت چاپ سنگی مشغول بوده ولی آنچه ما اكنون به آن مطمئنیم، ورود صنعت چاپ توسط میرزا صالح شیرزای است. نخستین كتابی كه در چاپخانه او به چاپ رسید قرآن مجید به سال 1249 ق. است.

مشخصات این قرآن به شرح زیر است:
قرآن؛ تبريز؛ 1249 ق.؛ قطع رقعي؛ 14 سطر؛ كاتب: محمدحسين ابن ميرزا محمد التبريزي؛ ناشر: محمدصالح ابن حاجي باقر‌خان شيرازي. محل نگهداري: تهران؛ مجموعه خصوصي.

درباره این قرآن گمانه زنی‌‌های زیادی وجود داشت؛ چرا كه همه محققان با استناد به انجامه زادالمعاد 1251 ق. كه در چاپخانه میرزا صالح چاپ شده و در آن ذكری از طبع قرآن شده بود حدس‌‌هایی درباره زمان چاپ كتاب می زنند. انجامه قرآن كه مشابه انجامه زادالمعاد است، تاريخ 1249 ق. را دارد و كاتب آن نيز همان كاتب ‌زادالمعاد است.

از آنجا كه مراحل چاپ دومين كتاب چاپ سنگي 15 ماه به درازا كشيده، مي‌توان احتمال داد مدت زمان چاپ كتاب نخست نيز در همين حدود يا حتي طولاني‌تر بوده است، پس احتمالا نخستين مطبعه چاپ سنگي حدود سال 1248 ق. به تبريز وارد شده است. در فاصله چاپ دو كتاب، عباس ميرزا، كه حامي چاپ كتاب در تبريز بود، در تاريخ دهم جمادي‌الثاني 1249 ق. و فتحعلی‌شاه به تاريخ 19جمادي ‌الثاني1250 ق. وفات كردند.